Slonovača pre Slonova

Slonovi su na putu da nestanu sa lica zemlje.

A kada se to dogodi, svet će napustiti mudrost i snaga, bogatstvo i moć, nestaće postojanosti i nepromenljivosti. Svet će izgubiti tajanstvenost.

Sa nestankom poslednjeg slona srušiće se sav svet, jer, po verovanjima naroda Afrike i Azije,

slon je kozmofor – životinja koja na svojim plećima nosi ceo svet i nebeski svod.

SLONOVAČA PRE SLONOVA

- Na početku beše slonovača -

Grčki putopisac Pausanija (II v.n.e.) u svom delu Opis Helade iznosi jedan gotovo neverovatan podatak: Homer je poznavao slonovaču kao materijal za umetnička dela i rukotvorine, ali nikada nije ni video niti čuo za životinju zvanu slon! (1) Ovaj, bez sumnje, pronicljiv zaključak, Pausanija izvodi iz činjenice da Homer na više mesta u Odiseji opisuje kako su postelje i kuće imućnijih kraljeva bile ukrašene slonovačom, dok nijednom ne pominje slona kao životinju. (2) Jer, dokazuje dalje Pausanija, da je Homer znao za slonove, sigurno bi pre opisao tako egzotične životinje nego borbu izmedju Pigmeja i ždralova. (3)

U svakom slučaju, ma šta mi o tome danas mislili i u kom svetlu tumačili neobične Pausanijine zaključke, antičko stanovništvo Grčke i Italije svakako je koristilo i upoznalo slonovaču kao luksuzni materijal za ukrašavanje i izradu umetničkih predmeta, mnogo pre nego su videli same slonove. O tome svedoče i antički izvori koji opisuju užas koji je obuzeo Rimljane kada je epirski kralj Pir protiv njih, u bici kod Herakleje (280. godine p.n.e.) izveo i 20 slonova. Naime, "Rimljani su poverovali da je to nešto drugo, a ne životinje." (4) Ni sam Pausanija, kako kaže prilikom rasprave o tome da li su kljove rogovi ili zubi slonova, nikada nije video živog slona, već samo njegovu lobanju u Artemidinom svetilištu u Kampaniji. (5)

Nekada je zemlja bila naseljena brojnim vrstama slonova (Proboscoidea). Njihov najpoznatiji pleistocenski predstavnik bio je mamut (Elephas primigenius), čiji su izumrli ostaci (sa kožom, krznom i mekim delovima tela) pronadjeni u smrznutoj zemlji i ledu Sibira. Ta velika životinja, visoka i do četiri metra sa spiralno savijenim kljovama, bila je prilagodjena životu u surovim glacijalnim uslovima. Pronadjene su čak kljove mamuta savijene do tri četvrtine kruga i dugačke oko sedam metara. U poslednjem glacijalu mamut je bio rasprostranjen na evropskom kontinentu sve do Apeninskog i Pirinejskog poluostrva, dok je na Balkanskom poluostrvu dopirao do Solunskog zaliva. U gornjem paleolitu imao je veoma važnu ulogu u životu čoveka, pre svega kao značajan izvor hrane, dok su koža, kljove i kosti korišćene kao materijal za izradu orudja, oružja i odeće. Na gornjepaleolitskim staništima u Ukrajini i južnom Sibiru kosti mamuta su korišćene za izgradnju kuća.

Najstariji umetnički predmeti izradjeni od slonovače, odnosno od kosti mamuta, na evropskim prostorima, potiču iz vremena mladjeg (gornjeg) paleolita i pripadaju tzv. gravetijenskoj kulturi (oko 25.000 god.p.n.e.). Statueta žene od slonovače iz Lespiga (Gornja Garona, Francuska), glava žene iz Donjih Vjestonica (Moravska) i glava žene iz Brasampuja (Land, Francuska), kao i neki nalazi sa lokaliteta u Nemačkoj, Italiji, Ukrajini i Rusiji, govore o širokoj rasprostranjenosti ovog materijala, u kome su se i najbolje očuvale ovakve tvorevine. (6) Od početka tog perioda javlja se takodje i veliki broj koštanih predmeta za svakodnevnu upotrebu: šiljci, šila, strugači, harpuni, spatule, razni privesci i sl.

Do naših vremena opstale su dve vrste slonova - jedna vrsta afričkog slona i jedna azijska. Afrički slon (Loxodonta africana) naseljava čitavu unutrašnju Afriku, u pojasu s redovnim godišnjim kišama i području šuma i visoke, guste trave. Svojom veličinom premašuje azijskog, odnosno indijskog slona, i na prednjim nogama ima četiri a na zadnjim tri prsta. Indijski slon (Elephas maximus) ima pet prstiju na prednjim, odnosno četiri na zadnjim nogama. Surla je najznačajniji organ kod slonova, koja je veoma pokretljiva i osetljiva. Ona je organ i mirisa i dodira, kao i sredstvo za prinošenje hrane, jer gradja tela ne dozvoljava slonu da sagne glavu do zemlje. Osim dve veoma razvijene kljove u gornjoj čeljusti, slonovi imaju samo po jedan veliki kutnjak u svakoj čeljusti. Taj zub ima osobinu neprestanog obnavljanja (šest puta u toku života slona), dok kljove rastu neprekidno, tako da mogu dostići veliku dužinu i težinu od 75 do 90 kilograma.

Još od preddinastičkih vremena slonovača je bila veoma omiljena kod starih Egipćana. Od nje su rezbareni reljefi, a pravljene su i figure od kojih je iz ranog perioda najznačajnija statueta faraona IV dinastije Keopsa. (7) Ova statueta je jedini potpuno sačuvani portret graditelja velike piramide, iz vremena oko 2600. godine p.n.e. pronadjena u Abidosu, 1902. godine. Veći broj predmeta od slonovače pronadjen je u Tutankamonovoj grobnici, kao što su to toaletne kutije, lepeze, drške za ogledala, amajlije, figure za igru ili čuvena statueta sa Tutankamonovog uzglavlja. Slonovača je korišćena i kao ukras za nameštaj u kombinaciji sa bojenjem ili umetanjem drugih materijala – zlata, fajansa, kamenčića i sl.,

Slonovača je kao sirovina u Egipat dolazila sa juga. Koliko je bila cenjena vidi se iz podatka da se u vreme 18. dinastije kraljica Hatšepsut hvali kako je iz Libije dobila 700 kljova. Lov na slonove bio je jedna od omiljenih zabava faraona Tutmosa III, koji tvrdi da ih je jednom prilikom ulovio 120 komada.

Za razliku od kosti, koja ima vlaknastu strukturu, slonovača je kompaktnija i elastičnija.

Zbog takvih svojih osobina - dobre teksture, finog vlakna, lepe boje i mekog sjaja, ona se, od najstarijih vremena, smatra veoma luksuznim i skupocenim materijalom. Zabeleženo je da su slonove kljove činile glavni deo godišnjeg poreza koji su stanovnici Sudana i ostali narodi pod egipatskom vlašću morali plaćati faraonu. Sve velike kulture u istoriji ljudske civilizacije, od starog Egipta, Kine, Indije i Japana, ostavile su veličanstvena umetnička dela u ovom dragocenomm materijalu, koji su stari narodi cenili izmedju ostalog i zbog toga jer su verovali da je to jedini neprolazan materijal organskog porekla. Slonovača je izuzetno trajan materijal, a zbog svojih osobina sličnih tvrdom drvetu, nije je lako ni uništiti ni oštetiti, Veoma je otporna kako na vatru tako i na vodu. Zbog velike gustine izvanredno se polira i lako obradjuje alatima za obradu drveta.

Izrada predmeta od slonovače, od umetničkih do onih za svakodnevnu upotrebu, može se pratiti gotovo u kontinuitetu od praistorijskih vremena preko antičke Grčke, helenizma, Rima, ranog hrišćanstva, Karolinga, Vizantije, Romanike, Gotike, Renesanse, kao i perioda Baroka, sve do modernih vremena.

Rezbarena slonovača predstavlja dragocen materijal za proučavanje mikenske civilizacije. Vrednost takvih nalaza, koji prikazuju ljude ili životinje, potvrdjena je i njihovim pominjanjem u spiskovima pisanim linearnim B. Čuvena grupa iz Mikene, tzv. Božanska trijada, izradjena od slonovače u punoj plastici (XIII vek p.n.e.) prikazuje dve žene i jednog dečaka. Istom periodu pripada i reljef od slonovače sa predstavom ratnika, pronadjen ispod Artemidinog svetilišta na Delosu. (8)

Persijski car Darije III Kodoman je prvi upotrebio slonove u bici protiv Aleksandra Makedonskog, kod Gaugamele 331. godine p.n.e. Aristotel je video neke od tih zarobljenih slonova, pa je zbog toga mogao prilično tačno opisati tu životinju. O plemenitosti, požrtvovanosti i inteligenciji slonova ispričane su brojne legende. Jednu od njih beleži Plutarh prilikom opisa borbe Aleksandra Makedonskog sa indijskim kraljem Porom. "Ta životinja - piše Plutarh o slonu kralja Pora - pokazala je zaista neobičnu pamet i brižljivost za kralja. Dokle god je Por još sasvim bio pri svesti, slon ga je besno branio od napadača i ove odbijao. Ali kad je osetio da je njegov gospodar od mnogih strela i rana već klonuo, pobojao se da bi se on mogao s njega srušiti, i zato se oprezno spusti kolenima na zemlju i stane mu mirno svaku strelu svojom surlom hvatati i iz njegova tela izvlačiti". (9)

Još od arhajskog doba potiče tehnika izrade vajarskih dela u zlatu i slonovači (hriselefantinska tehnika), koja svoj vrhunac dostiže u radovima Fidije - statue Zevsa u hramu u Olimpiji i boginje Atene na Partenosu u Atini. (10) Na ovom statuama ogromnih dimenzija slonovača se u tankim pločicama nanosila na otkrivene delove tela - lice, ruke i stopala. Još nije do kraja poznato na koji način su pravljene ploče dovoljne širine da pokriju tako velike površine tih kolosalnih skulptura. Pretpostavlja se da su rezani veliki cilindrični odsečci iz centralnih delova kljove, koji su zatim omekšavani nekim postupkom kojim se slonovača mogla izravnati. Natapanje u bademovom ulju i sirćetu čini slonovaču relativno duktilnom. Do fleksibilnosti takodje dolazi potapanjem u rastvoru fosforne kiseline, kojom prilikom slonovača postaje delimično providna, da bi posle toga očvrsla pri izlaganju na vazduhu.

Sasvim je moguće da od tada potiče ne samo privlačna snaga ovog retkog i skupocenog materijala, već da od njega vodi poreklo i simbolično značenje, koje naročito dolazi do izražaja u evropskom ranom srednjem veku, na rezbarenim pločicama sa religioznima sadržajima, koje su služile kao ukras sakralnih knjiga. Slonovača u ovom slučaju "zastupa telesnu supstancu čoveka kao slike i prilike božje, u prvom redu pak bogočoveka Hrista." (11)

Feničani su takodje praktikovali hriselefantinsku tehniku u kombinaciji sa drugim plemenitim materijalima, lapis lazulijem, staklom i sl.

I pored toga što se i zubi nekih drugih životinjskih vrsta - nilskog konja, nosoroga,morža, narvala i nekih životinja iz klase divljih svinja, kao što je bradavičasta svinja iz južne Afrike, priznaju kao slonovača u komercijalne svrhe, oni su daleko manje vrednosti od slonovih kljova zbog svojih malih dimenzija. Za izradu većih predmeta, pored kljove slona od značaja su jedino kljove nilskog konja i morža. Kljova afričkog slona u proseku je oko 2 m dužine i oko 23 kg težine za svaku pojedinačno, do su one azijskog slona nešto manje. Kljova raste u slojevima Unutrašnji sloj se poslednji stvara. Trećina kljove je usadjena u koštanu čašicu životinjske lobanje. Glaveni kraj kljove ima praznu duplju koja se proteže na izvesno rastojanje duž njegove unutrašnjosti, ali kljova postepeno postaje potpuno čvrsta, sa samo uskim nervnim kanalom koji se proteže kroz centar do vrha kljove.

Pasitel i Arkesilaj, dva velika helenistička umetnika iz I veka stare ere, takodje su radili u slonovači. (12)

U starom Rimu slonovača je bila veoma cenjen materijal. Na nekim reljefima na kojima je predstavljen trijumf careva , kao ratni plen prikazuju se i kljove slonova. Pored umetničkih predmeta slonovača se koristi i za izradu onih za svakodnevnu upotrebu: toaletnog pribora - češljeva, igala za kosu, piksida, ramova i drški za ogledala, lepeza, kozmetičkih kutija, od nje se prave različiti delovi za nameštaj, kocke za igru i dr. Od slonovače je i skiptar koji Senat dodeljuje konzulima i vladarima, a poznati su konzularni diptisi (dvodelne table od drveta ili slonovače pokrivene slojem voska koja je služila za pisanje) koji su davani konzulima prilikom stupanja na vlast.

Savijeni zubi nilskog konja su vredni kao tvrda slonovača. Oni su veoma gusta, kompaktna vrsta dentina, spolja delimično zaštićeni tankim slojem gledji koja je tvrda kao porcelan. Zbog takve tvrdoće nisu popularni kod rezbara i strugara slonovače, jer se gledj prethodno mora ukloniti kiselinom. Slonovača nilskog konja se svojevremeno upotrebljavala za veštačke zube, kao i za drške bodeža, štapova i kišobrana.

Slonovača morža manje gustine nego kod nilskog konja nekada je bila veoma cenjena za rad. Korišćena je prilikom izrade na srednjevekovnim skulpturama XI i XII veka, kao i za drške na starim i savremenim mačevima.

Slonovača od narvala nema veću komercijalnu vrednost izuzev kao ukras i kuriozitet. Gusta je i svetle boje i malo podesna zbog centralne rupe za bilo šta veće nego što su prstenovi za salvete.

[1] Pausanija - Opis Helade I, Matica srpska, Novi Sad, 1994, str. 72.

[2] Homer - Odiseja, IV, 72; XIX, 55; XXIII, 199.

[3] Homer - Ilijada, III, 3.

[4] Pausanija - Opis Helade I, Matica srpska, Novi Sad, 1994, str. 72

[5] Pausanija - Opis Helade I, Matica srpska, Novi Sad, 1994, str. 388-389.

[6] T.G.E. Powell – Umetnost praistorije, “Jugoslavija”, Beograd, 1970, str. 13-15, sl. 5,8 i 9.

[7] K.Lange i M. Hirmer – Egipat, “Jugoslavija”, Beograd, 1973, str. 56, sl. 23

[8] F. Chamoux - Grčka civilizacija u arhajsko i klasično doba, “Jugoslavija”, Beograd, 1967, str. 40, sl. 17 i 18.

[9] Plutarh - Slavni likovi antike II, Matica srpska, Novi Sad, 1978, str. 179.

[10] B. Gavela – Istorija umetnosti antičke Grčke, Naučna knjiga, Beograd, 1969, str. 177-180.

[11] E. Kubah, V.H. Elbern – Karolinška i otonska umetnost, Novi Sad, 1973, str. 209.

[12] T. B. L. Vebster – Helenizam, Novi Sad, 1970, str. 186 i d.